Su; Hayattır ve Hayatı Korumak Herkesin Görevidir

Yazan: Remzi Çelik, Makina Mühendisi, Saven Teknik

Hızla sayısallaşan (dijitalleşen) dünyamızda, su konusuna rakamlarla bakalım istedik. Sayılan her şeyin metaya dönüştüğü, ticarileştiği bu süreçte rakamlara anlam yükleyerek bu derlemeyi hazırladık.

Dünyanın %70’i su, yer küre olarak adlandırdığımız evimiz aslında bir SU KÜRE, içilebilir su gerçekte çok az ve giderek erişmek zorlaşıyor. Gezegendeki suyun %97,5’i tuzlu su, %2,5’i tatlı su, sadece suyun %1,5’ine erişebiliyoruz. Yaşam, çok az miktarda içilebilir su üzerine kurulu.

Yaşam ve Su 

• İnsan vücudunun yaklaşık %70’i sudur,
• Yetişkin bir insanda ortalama 37 litre su bulunur.
• İnsan beyninin %75’i sudur. (Bu bir ağaçta bulunan su miktarı ile aynı orandadır.) 
• Kanın %82’si, kemiklerin %25’i, akciğerlerin ise nerdeyse %90’ı sudan oluşur. 
• Su her organizma için zorunludur. Yaşımıza bağlı olarak %45-75 oranda sudan oluşuruz, yeni doğan bir bebeğin %80’i su, böbreklerimizdeki kanda %80 su var, taşıyıcı sistemimiz olan kemiklerimizin bir kısmı su.
• Gıdalarımız suda çözünür, organ ve dokulara su ile taşınır. Vücut ısımızın dengesi su ile korunur, hücre içi basınçlar su ile dengede kalır, kasların suya ihtiyacı vardır, su toksik maddeleri vücudumuzdan uzaklaştırır.

Su tüm canlılar için yaşamsaldır, ticarileşmemeli ve özelleştirilmemeli. Su canlı hakkıdır. 

Doğa ve Su

• Filin %70’i, tavuğun %75’i, ananasın %80’i, karpuzun %92’si, domatesin %95’i sudur.
• Bir inek 45 litre süt için 170 litre su içmelidir.
• Bir adet yumurta üretmek için 450 litre su harcanır.
• Buharlaşma ile bir ağaç günde 265 litre su verir.
• Buharlaşma ile bir dönüm mısır tarlası günde 15.000 litre su verir.
• Güneş her gün 1 trilyon ton suyu buharlaştırmaktadır.
• Bir dönüm alanda pamuk üretmek için 3000 ton su gerekir.
• Dünya yeraltı su kaynaklarının şimdiden en az %4’ü kirlenmiştir. Kirlilik birkaç bin yıl kalıcı olabilmektedir.
• Bugün sanayide 12.000 farklı toksik kimyasal bileşim kullanılmaktadır her yıl 500 yeni kimyasal geliştirilmektedir.

Doğadaki tüm döngülerin içinde, su döngüsü en önemli döngülerin başındadır. Su miktarı azalmasa bile antroposen çağında temiz suya ulaşım zorlaşmakta, atıklarımız, maden arama, pestititler ve küresel iklim krizi nedeniyle içilebilir temiz suya erişim zorlaşmaktadır.

Üretim ve Su 

• Bir fıçı bira için 6000 litre su harcanmaktadır.
• Bir varil ham petrolün rafine edilmesi için 7000 litre suya ihtiyaç vardır.
• Bir yeni araba üretmek için 148.000 litre su kullanılır.
• 70.000’in üzerinde su kirletici madde tespit edilmiştir.
• Bugünkü tüketim alışkanlıklarının devamı ile dünyadaki her üç kişiden ikisi 2025 yılında olumsuz su koşulları yaşayacaktır.
• Herhangi bir zamanda tüm dünyadaki hastanelerin yatakların yarısında sağlıksız su ile ilişkili hastalar yatmaktadır.
• Üçüncü dünya ülkelerinde hemen her gün 5 yaş ve altı 10.000 çocuk sağlıksız su nedeniyle ölmektedir. Bu ülkelerde yaklaşık 1 milyar insan günde en az 3 saat su taşımak için yürümektedirler.
• Kirlenme nedeniyle temiz su canlı türleri kara canlılarından 5 kat daha hızla yok olmaktadır.
• Suyun içinde olmadığı bir üretim neredeyse mümkün değil.
   

Birim Maliyet ve Su

İçme suyu dağıtım ve atıksu toplama şebekelerinde, birim şebeke uzunluğu başına düşen ortalama birim maliyet sırasıyla yaklaşık 77.825 $/km ve 294.664 $/km olarak bulunmuştur. Kişi başına ortalama birim maliyet ise içme suyu dağıtım şebekeleri için 68 $/kişi, atıksu toplama şebekesi için ise 254 $/kişi’dir.

Kayıp Kaçaklar ve Su 

İletim hatlarının eski ve uzun oluşu nedeniyle resmi ağızlar su kaçak ve kayıplarımızın oranını %25-%50 olarak vermektedir.

Kayıp kaçak önlenmeli, kentler azmanlaşmamalı, merkezi olmayan (desentralize) çözümler olmalı. Su, ülke planlamasında tarım, enerji, kentleşme planlarının birincil parametresi olmalı. 

Nüfus ve Su

1980’lerden bu yana dünyada su tüketimi her yıl %1 oranında artmakta. Tüketim ve üretim kalıplarının değişmesi sosyo ekonomik gelişmeler küresel su talebinin 2050 yılına kadar aynı oranda artacağını göstermekte. Bu durumda 2 milyarın üzerinde bir dünya nüfusu, yılda en az bir ay su stresi, 4 milyar insan da su yokluğu yaşamaktadır (2019 UN WORLD WATER REPORT).

1950 yıllarında dünya nüfusunu 3,5 milyar, 2020’de 7,5 milyar kabul edersek yaklaşık 2 kat artış olmuştur. Ancak aynı zaman dilimlerinde İstanbul 980.000 nüfuslu olup 2020’de 20 milyon olup 20 kat artış olmuştur. Bu 1950’den bu yana yanlış sosyo ekonomik kararların, tercihlerin sonucudur. Almanya’da Berlin 3,5 milyon, Hamburg 2,5 milyon diğer birçok sanayi kenti Frankfurt, Münih, Stuttgart, Düsseldorf 900.000 ile 1.400.000 arasındadır. Almanya’da kentler ülke sathına yayılmış ve sosyo ekonomik anlamda birbirine bütünleşmiştir.

Enerji, Tarım, Kentleşme ve Su  

İçilebilir suyun %70’i tarımda, %15’i endüstride,%15’i kentlerde kullanılır.  

Vahşi sulama, çiftçinin eğitimsiz bırakılması, tarım ve hayvancılığı desteklemeyen finans politikaları, içilebilir suyun büyük oranda verimsiz kullanılmasına, kaybına neden olur.

Buharlaşma ve Su 

Buharlaşma su kaybında önemli bir nedendir. Yeşil bir bölgede buharlaşma kurak bölgede olandan daha azdır. Bu durum Türkiye ve Suriye topraklarında farklı buharlaşma olarak kendini gösterir (Kaldı ki Türkiye giderek çoraklaşan, kuraklaşan bir ülkedir).

Tasarruf, Geri Dönüşüm ve Su

Yaş, kilo gibi parametrelere bağlı olarak, bir insan içmek için her gün 2- 5 l, kişisel temizlik için 25 l suya gereksinim duyuyor. Su tasarrufu için; 

• Damlayan bir musluktan ise günde 24 l su boşa akıyor. 
• Her gün sebzeleri elde yıkamak yerine su dolu bir kapta yıkarsanız, çok daha az su tüketirsiniz. 4 kişilik bir aile bu yöntemle yılda 18 ton su kurtarabilir. 
• Bulaşıklarınızı elde değil, makinede yıkayın. 4 kişilik bir ailenin günlük bulaşığını elde yıkarsanız 84-126 l su kullanırsınız. Oysa bulaşık makinesi aynı bulaşığı sadece 12 l su ile yıkar. Bu da bir yılda tam 26-40 ton suyu kurtarmamız demektir. 
• Dişlerinizi fırçalarken, tıraş olurken suyu kapatın. Diş fırçalarken ve tıraş olurken açık bıraktığımız su gideri, yılda kişi başı ortalama 12 tondur. 4 kişilik bir ailede bu rakam 48 tondur. 
• Daha kısa duş alın. 5 dakikalık bir duşta ortalama 60 litre su harcarsınız. 4 kişilik bir ailenin her ferdi duş süresini 1 dakika azaltırsa yaklaşık 18 ton su kurtarırsınız. Haftada bir kez bile küveti doldurursanız, yılda 7.4 ton su harcarsınız.
• Duş başlığınızı değiştirin. Yeni model, suyu daha iyi şekilde püskürten ekonomik duş başlıklarından alın. Böylece suyu daha az açarak, daha tazyikli bir duş alabilirsiniz. 
• Her saniye bir damla su akıtan musluk, yılda 1 ton su harcar. Su kaçaklarını engelleyin. Evinizdeki ya da apartmanınızdaki su borularını yenileriyle değiştirin ya da tamir ettirin. Eski tip borular tonlarca su harcar. 
• Tasarruflu rezervuar kullanın. 4 kişilik bir aile tasarruflu rezervuar kullanarak yılda 17,5 ton suyu kurtarabilir. Gereksiz yere sifon çekmeyin. Tuvaleti çöp olarak kullanmayın. 
• Çamaşır makinesini ekonomik kullanın. Bir çamaşır makinesi tek çalıştırmada 176 litre su harcar. Makineyi tam doldurmadan çalıştırmayın. Makinenizi haftada bir kez bile kursanız, yılda 9 ton suyu kurtarırsınız.
• Evlerdeki tuvalet, duş, temizlik, yemek, sulama, araç yıkama konusunda yapılacak tasarruflar ciddi su korunmasına yarar. Kaçıran musluklar tamir edilmeli, farkındalık artırılmalı, yağmur hasadı, gri su çözümleri yaygınlaştırılmalıdır. 
• Küreselde 2,2 milyar insan evde güvenli suya ulaşamıyor, sağlık koşullarını sağlayamıyor, 1.37 milyar insanın evde el yıkama imkânı yok, 2 milyar insanın temel sanitasyon hijyen koşulları yok. Çin, Hindistan sınırında 750 milyon insan tuvalet olarak açık toprakları kullanıyor. 

Küresel İklim Krizi ve Su

Atmosferdeki son ölçülen CO² değeri tahmin edilen ve öngörülen değerlerin üzerinde seyretmektedir. Pandeminin görece azalttığı düşünülürken son yayımlanan CO değeri bunun doğru olmadığını gösterdi. Dünyamız yanıyor.

Bunun sonucu kuraklık ve 1 milyar insanın göç etmesi, bölgesel adaletsizlikler ve fakirleşme ardından iç savaş. Bu süreçlerden örneğin Suriye’deki gelişmeler, başta komşu ülkeleri, Avrupa ve tüm dünyayı etkiledi. Tüm politik nedenler yanında bölge dengeleri küresel iklim krizi ve su yoksunluğu ile gelişti.

Göç ve Su 

Tüm dünyada özellikle de Afrika’da sadece yaşamsal su için saatlerini ayıran, 10 km yol yürüyen insanlar var. Gruplar suyun olduğu yerlere göç ediyorlar, kadınlar su temini için okula gidemiyorlar ve eğitimsiz kalıyorlar. Bunun dışında tüm insanlık tarihi boyunca uygarlıklar su kenarlarında kurulmuş. Bu nedenle büyük göçler kaçınılmaz olacaktır, kuzey yarım küre su anlamında zengin olduğundan göç alması kaçınılmaz olacaktır.

Göçmen kamplarında kişi başına düşen günlük su miktarı standart yaşam miktarının çok altındadır.

İnsan Hakkı ve Su 

Güvenli içilebilir su, sanitasyon (kamu sağlığı), hijyen temel insan hakkıdır. Bir kişiyi geride bırakmadan, ayırımcılık yapmadan içilebilir suya ulaşılabilirliği sağlamak, 21. yüzyılın ana işlerinden biridir. Doğayı yok eden, su kaynaklarını kirleten ve suyu ticarileştiren neoliberal politikalar sürdürülebilir olmayacaktır. Ülkemizde sanitasyon kelimesinin tam karşılığı yoktur. 1930’lu yıllarda kurulmuş Hıfzısıhha geliştirilmemiştir. Geliştirmek gereklidir, gerekli çağdaş düzenlemeler yapılmalıdır. Sanitasyon; suyun kaynağından çıktıktan sonra dereler, göller, depolama iletim hatlarında, tüm süreçlerde kamu sağlığını koruyacak standartların oluşturulması, uygulaması ve sürekli kontrolünün yapılmasıdır.

COVID-19 Pandemisi ve Su

Tüm salgın hastalıklarda suyun çözücü yanı tartışılmaz. COVID-19’un temel çözümü  Maske, Mesafe, Musluk olarak hafızalarımıza kazındı. Aynı su, afette, pandemide kolera, tifüs, tifo taşıyıcı akışkan olarak yaşamı tehdit eder.

Su, sanitasyon ve hijyenin önemini 2019 sonlarında başlayan pandemi afeti tüm gezegene gösterdi.
Pandemi bir afet, hazır olunması gerek. Ülke planlaması, fonlar pandemi göz önüne alınarak planlanmalı. Deprem ülkesi olan ülkemizde tüm kentlerde deprem ve pandemi sırasında “içilebilir temiz suya ulaşım tüm hükümetlerin görevidir.”

Sayılarla İstanbul ve Su 

İstanbul’un su kaynaklarının %98’i yüzeysel su kaynağı niteliğindedir. Yağışlarla gelen sular, baraj ve doğal göl dediğimiz alanlarda biriktirilmekte, regülatörlerle toplanarak içme suyu arıtma tesislerine ulaştırılmaktadır. İstanbul’a su sağlayan 1 doğal göl, 8 baraj, 8 regülatör ve bentler olmak üzere muhtelif kapasitede toplam 18 adet yüzeysel su kaynağı bulunmaktadır. Ayrıca barajlardaki mevcut su miktarını maksimum faydada kullanmak ve mevcut su miktarının daha uzun süre şehri beslemesine imkân sağlamak için su kuyuları ve kaynak suları hizmete alınmaktadır. Aktif içme suyu kuyusu ve kaynak suyu adedi 161’e ulaşarak, aylık ortalama 3 milyon 500 bin metreküp içme suyu temin edilmektedir.

İçme suyu kaynaklarının yıllık toplam verimi 1 milyar 653 milyon metreküptür.

İçme suyu kaynaklarının su toplama havzaları; Melen ile birlikte 6.157 kilometrekareye ulaşmaktadır.
Su kaynaklarının %60’ı Anadolu Yakası’nda, %40’ı Avrupa Yakası’ndadır. Buna karşılık nüfusun %60’ı Avrupa Yakası’nda, %40’ı Anadolu Yakası’nda ikamet etmektedir.

Su kaynaklarında biriktirilen sular, çapı 3 m’yi bulan isale hatlarıyla içme suyu arıtma tesislerine ulaştırılmaktadır. İsale hatlarının 823 km’si çelik, 598 km’si duktilfont, 20 km’si polietilen ve kalanı diğer (tünel, kanal ve galerilerden) oluşmaktadır. İsale hatları maksimum 40 atü basınca dayanıklıdır. 

İstanbul’un engebeli coğrafyası ve suyun çok uzak mesafelerden şehre ulaştırılması büyük enerji ihtiyacı doğurmaktadır. Suyun kaynağından itibaren musluklara ulaşmasına kadar her evrede içme suyu hatlarında basınçlı su olabilmesi için terfi sistemleri kurulmuştur. Toplam 115 adet terfi istasyonunda bulunan muhtelif kapasitelerdeki pompalarla suyun şehrin her noktasına ulaşması temin edilmektedir. İçme suyu terfi sistemlerinin toplam kurulu gücü 308.805 kVA ve yıllık tüketilen enerji miktarı ortalama 757 milyon 805 bin 995 kWh’dır.

İçme suyu kaynaklarındaki ham sular, gerekli arıtma işlemleri için isale hatları vasıtasıyla içme suyu arıtma tesislerine ulaşmaktadır. Bu tesislerde içilebilir standartlara getirilen içme suyu arıtımında ozon sistemi kullanılmaktadır.

İstanbul’un muhtelif bölgelerinde farklı büyüklükte, su tüketim dengesinin sağlanması, enerji tasarrufu, arızalar ve enerji kesintileri sebebiyle oluşan su kesintilerinin minimuma indirilmesi için su depoları inşa edilmiştir.
Arıtma işlemine müteakip su, isale hatları ve içme suyu şebekesi ile su dağıtım sisteminde yol alarak İstanbullulara ulaşır. İstanbul’da içme suyu şebekesi olarak duktilfont borular kullanılmıştır. İçme suyu şebekesinde dayanıklılık, sızdırmazlık, uzun ömür gibi özellikleri göz önünde tutulmaktadır. (İSKİ web sayfası)